Rynek w Tarnowskich Górach
Najstarsze osadnictwo w okolicach Tarnowskich Gór datuje się na ponad 20 tysięcy lat p.n.e. Ślady mieszkańców górnego paleolitu znaleziono we wsi Rybna, w obecnych granicach miasta. W epoce brązu ludzie żyli nad brzegami rzeki Stoły (nazwa pochodzi od niemieckiego Stollenwasser), a wcześniej ta rzeka była znana jako "Rybna" (od polskiego słowa "ryba"), wydobywano tu ich narzędzia, biżuterię i broń, datowane na okres od VIII do V wieku p.n.e.. Srebro, ołów i cynk były obfite na tych terenach, a dowody na wczesną produkcję metali sięgają co najmniej III wieku n.e.
Rynek w Tarnowskich Górach ( Autor: Marek Ślusarczyk - CCA 3.0 ) |
W średniowieczu region ten zamieszkiwały polskie plemiona lechickie, a w X wieku wszedł w skład tworzącego się państwa polskiego pod rządami pierwszego władcy Mieszka I. Wieś Repty Śląskie, obecnie w granicach miasta Tarnowskie Góry, została wymieniona w oficjalnym dokumencie papieskim z 12 września 1201 roku. Na terenie dzisiejszej dzielnicy Stare Tarnowice znajdował się XIV-wieczny zamek obronny na podzamczu, który obecnie jest stanowiskiem archeologicznym. Według legendy źródło rudy srebra, od którego zależy istnienie miasta, odkryto po raz pierwszy w 1490 r., kiedy to miejscowy chłop-rolnik o nazwisku Rybka, orząc pole w pobliżu wsi Tarnowice, znalazł dziwny, ciężki, metaliczny kamień. Przedstawił on swoje znalezisko miejscowemu księdzu i w ciągu niespełna trzech dekad miejsce to stało się największym ośrodkiem wydobycia srebra w okolicy. Jego populacja rywalizowała pod względem wielkości z niektórymi głównymi miastami renesansowego świata, a poszukiwacze przybywali ze wszystkich zakątków kontynentu, niektórzy aż z Hiszpanii, a wszystko to napędzane było ogromną ilością i jakością rudy, tak wysoką, że w wielu przypadkach mówiono, iż jest to praktycznie czyste, metaliczne srebro.
Początkowy rozwój miasta zawdzięczamy Janowi II Dobremu, ostatniemu księciu opolsko-raciborskiemu z pierwszej polskiej dynastii Piastów, oraz Jerzemu, margrabiemu brandenbursko-anzebskiemu (z rodu Hohenzollernów), którzy w 1526 r. nadali miastu specjalne przywileje zwane "Aktem Wolności Górniczej". Ten rewolucyjny dokument przyznawał wolność każdemu chłopu, który zdecydował się zostać górnikiem w okolicy; w tym samym roku nowa osada została oficjalnie podniesiona do rangi miasta, ochrzczona Tarnowskimi Górami i otrzymała dodatkowy zestaw przywilejów i praw miejskich, a herb i pieczęć urzędowa pojawiły się kilkadziesiąt lat później, w 1562 roku.
W 1528 roku ogłoszono "Ordunek Górny", który promował dalsze poszukiwania i oferował wysoki procent zysków dla górników, co zapoczątkowało okres gwałtownego wzrostu i dobrobytu. Szybko rozwijało się wiele innych związanych z tym przedsięwzięć, takich jak handel, produkcja, rzemiosło itp. i większość starego miasta była już na miejscu w 1540 r., w tym wiele z wciąż istniejących budynków z cegły i kamienia oraz kościół protestancki. Do połowy XVI wieku Tarnowskie Góry stały się największym ośrodkiem górniczym na Górnym Śląsku i jednym z największych w Europie; łączna długość głównych tuneli (główne tunele to przejścia o prześwicie ponad 2 metrów (6 stóp 7 cali) wysokości) wybudowanych pod samą starówką o powierzchni 1 mili kwadratowej przekracza 160 km (99 mil), stanowiąc jednak tylko niewielki ułamek całego systemu podziemnego. W Tarnowskich Górach znalazło schronienie wielu protestantów, a po śmierci Jana II Dobrego (1532) miastem rządził ród Hohenzollernów, zwolenników ruchu reformacyjnego.
W 1529 r. wybudowano pierwszy protestancki, drewniany kościół, a dwa lata później na jego miejsce wzniesiono obiekt murowany. W 1531 r. powstała Szkoła Różnowiercza, którą pod koniec XVI w. prowadził Daniel Franconius, znany uczony, pedagog, poeta, propagator arianizmu. Rozkwit Tarnowskich Gór gwałtownie przerwała wojna trzydziestoletnia (1618-1648), a w latach 1676-77 ich mieszkańców jeszcze bardziej zdziesiątkowała epidemia dżumy (która dwa lata później dotarła do stolicy Austrii). W 1683 r. w mieście odpoczywał król Jan III Sobieski w drodze na bitwę pod Wiedniem (gdzie na czele słynnego oddziału husarii odniósł zwycięstwo nad wojskami osmańskimi i powstrzymał ich inwazję na Europę). W Tarnowskich Górach polska szlachta witała nowo wybranych królów Polski Augusta II Mocnego i Augusta III, odpowiednio w lipcu 1697 i styczniu 1734 roku, gdy zmierzali na swoje koronacje królewskie do Krakowa.
16 grudnia 1740 roku do miasta wkroczyły wojska pruskie podczas pierwszej z wojen śląskich; w 1742 roku skończyła się dominacja austriacka, a Tarnowskie Góry dostały się pod panowanie pruskie. W 1742 r., po zakończeniu panowania austriackiego, powstała parafia luterańska, której pierwszym pastorem był polski pisarz religijny i autor popularnych modlitewników Samuel Ludwik Zasadius. Około 1780 r. Friedrich Wilhelm von Reden otworzył kontrolowaną przez rząd kopalnię oraz odlewnię srebra i ołowiu o nazwie "Frederyk" od imienia króla Prus Fryderyka Wilhelma II.
Żydzi, poza kilkoma wyjątkami, byli ograniczani lub całkowicie zakazani na tym terenie przez lata, ale mimo to zdołali wywrzeć ogromny wpływ na rozwój całego regionu. Salomon Isaac, żydowski agent handlowy i przedsiębiorca górniczy, był jednym z najbardziej zasłużonych dla rozwoju przemysłu hutniczego i górniczego w Sillesie, a w końcu został jednym z dyrektorów nowo powstałego Pruskiego Urzędu Górniczego w Tarnowskich Górach.
W 1788 roku, zapoczątkowując rewolucję przemysłową, pierwsza maszyna parowa w Europie kontynentalnej (i tylko druga na świecie) została sprowadzona z Anglii i zainstalowana w celu osuszenia wód podziemnych. Było to nie lada zadanie, kilometry głębokiej sztolni lub tunelu odwadniającego. 600-metrowy fragment dawnej Sztolni Fryderyka jest trasą turystyczną o nazwie Sztolnia Czarnego Pstrąga. Jej tunele zostały przecięte przez litą skałę macierzystą, a jeden z wylotów systemu, w okolicach Rept, stał się głównym dopływem rzeki Dramy.
Chociaż wojny napoleońskie zniszczyły i obciążyły miasto ciężkimi podatkami, w XIX wieku przeżyło ono kolejny boom wzrostu i dobrobytu. W 1803 roku powstała jedna z pierwszych na świecie szkół górniczych, a w ciągu następnych kilkudziesięciu lat otwarto wiele nowych fabryk i przedsiębiorstw, w tym: papiernię, odlewnię żelaza, drukarnię, browar, fabrykę mydła i wytwórnię gazu ziemnego. W tym okresie wybrukowano rynek i dwie główne ulice, oświetlono miasto gazem i zainstalowano kanalizację. "Zorganizowano "Górnośląską Spółdzielnię Bracką" z siedzibą w Tarnowskich Górach; (ta rewolucyjna instytucja funkcjonowała jako towarzystwo ubezpieczeniowe dla górników i obejmowała cały Górny Śląsk z 17.821 początkowymi członkami).
W 1857 r. do miasta dotarła pierwsza linia kolejowa prowadząca do Opola, a osiem lat później przecięła je także linia warszawsko-wiedeńska. Przez następne kilkadziesiąt lat, ze względu na strategiczne położenie, liczba linii kolejowych szybko rosła, a pod koniec XIX wieku Tarnowskie Góry były na najlepszej drodze, by stać się drugą co do wielkości stacją rozrządową w Europie. Przez miasto Polacy przemycali duże ilości prochu strzelniczego do zaboru rosyjskiego podczas powstania styczniowego w 1863 r. W 1873 r. utworzono na tym terenie nowy powiat, którego stolicą zostały Tarnowskie Góry; wkrótce otwarto szpital i budynek sądu.
Na początku XX w. źródło rudy srebra wyschło i wydobycie zostało całkowicie wstrzymane. Po zakończeniu I wojny światowej, w latach 1919-1921 na całym Górnym Śląsku miały miejsce trzy masowe powstania antyniemieckie, w których walczyło i popierało je wielu mieszkańców miasta. Wkrótce po zakończeniu trzeciego z nich, na mocy traktatu wersalskiego, odbył się Plebiscyt Śląski, w którym przytłaczająca większość mieszkańców Górnego Śląska opowiedziała się za integracją z niepodległą Polską; w Tarnowskich Górach jednak 82% uczestników opowiedziało się za Niemcami, w dużej mierze dzięki głosom "z importu". W 1922 roku, po ponad 300 latach dominacji austriackiej i pruskiej, Tarnowskie Góry zostały zwrócone Polsce. W okresie międzywojennym w Tarnowskich Górach stacjonował 11 Pułk Piechoty Wojska Polskiego.
Wraz z wybuchem II wojny światowej we wrześniu 1939 r. Polska została zaatakowana przez Niemcy i rozpoczęła się okupacja niemiecka. W dniach 6-8 września 1939 r. do miasta wkroczyła Einsatzgruppe II, która dokonała wielu zbrodni na Polakach. Miały miejsce masowe rewizje w polskich organizacjach, urzędach i domach oraz masowe aresztowania księży, nauczycieli, inteligencji i bojowników trzech antyniemieckich powstań śląskich (1919-1921). Spalono synagogę, a mniejszość niemiecka entuzjastycznie witała wkraczające wojska hitlerowskie. Już we wrześniu 1939 r. Niemcy zamordowali ponad 20 Polaków w obecnych dzielnicach Lasowice, Strzybnica i Repty Śląskie.
Wśród ofiar byli górnicy, byli powstańcy i dyrektor szkoły z pobliskiego Chorzowa. Niemcy założyli i prowadzili w mieście więzienie dla Polaków. W czasie okupacji Armia Krajowa, czołowa polska organizacja podziemnego ruchu oporu, podjęła akcję sabotażową przeciwko wojskom hitlerowskim, komunikacji kolejowej i lokalnemu przemysłowi. Niemcy prowadzili w mieście dwa podobozy pracy przymusowej obozu jenieckiego Stalag VIII-B/344. Wyzwolenie Śląska nastąpiło na początku 1945 r.; w celu ratowania infrastruktury przemysłowej regionu Armia Czerwona rozpoczęła ofensywę wspieraną przez zmasowane oddziały przy minimalnym użyciu ciężkiej artylerii i bombardowań lotniczych. Według świadków, cała operacja przebiegała niezwykle szybko; niezliczone, ustawione ramię w ramię tłumy rosyjskich żołnierzy przeszły przez miasto w ciągu kilku minut, po czym nastąpił niemal całkowity spokój. Wyzwolenie od nazistowskich okupantów miało wielką cenę i Polska po raz kolejny straciła wolność; choć oficjalnie była suwerennym krajem, w rzeczywistości rządził nią marionetkowy reżim zainstalowany i w pełni kontrolowany przez Związek Radziecki Józefa Stalina.