Zamek w Świerklańcu

 Zamek w Świerklańcu był rezydencją szlacheckiego rodu Henckel von Donnersmarck na Górnym Śląsku. Zespół pałacowy wraz z parkiem należał do największych i najokazalszych w Cesarstwie Niemieckim i popularnie nazywany był Małym Wersalem lub Górnośląskim Wersalem. Znajduje się około dwóch kilometrów na południowy wschód od wsi Neudeck (polski: Świerklaniec) w powiecie tarnogórskim w Polsce.

Zamek w Świerklańcu

Stary i Nowy Zamek zostały podpalone przez Armię Czerwoną w 1945 roku i zburzone w sierpniu 1961 roku. Dziś kompleks składa się z parku zamkowego, Pałacu Kawalerów, kaplicy grobowej Donnersmarcków i kilku W średniowieczu okolice dzisiejszego Świerklańca były ważnym strategicznie punktem, gdyż rzeka Brinitz tworzyła tam naturalną granicę między Śląskiem a Polską. Ponadto przebiegał tam ważny szlak handlowy z Częstochowy do Bytomia. Dlatego już w XI wieku dla ufortyfikowania granicy wybudowano dwór, który później stał się obecnym Starym Zamkiem. Dla obrony otoczono go fosą i zwałowanym murem ziemnym. Była to również siedziba starosty Bolesława Chrobrego. W 1179 r. książę raciborski Mieszko I nabył włości od księcia polskiego Kazimierza II. Później to książęta cieszyńscy w 1337 r. przejęli od Ratyborzan panowanie nad Świerklańcem. Prawdopodobnie w tym przejściowym okresie dwór został rozbudowany w zamek warowny przez księcia oleskiego Konrada II, choć należy pamiętać, że w tym czasie na Śląsku istniało 18 księstw i kilka majątków ziemskich, a więc prawie każde ważniejsze miasto było siedzibą własnego księstwa.

Wiek XV charakteryzował się wieloma zmianami władców. Ostatnia udokumentowana wzmianka o Cieszynie jako właścicielu pochodzi z 1451 r. W 1477 r. po raz pierwszy wymieniono Świerklaniec jako część księstwa bytomskiego i w tym samym roku po raz pierwszy wymieniono nazwę zamku granicznego Swiklenczy. Książę opolski Johann II, ostatni Piast opolski, nabył w 1498 r. za 19 tys. guldenów tereny wokół Bytomia i przebudował istniejący zamek. Wykorzystano przy tym cegły w wiązaniu gotyckim. W tym czasie Neudeck był częścią najważniejszego księstwa śląskiego. Gdy w 1526 roku Johannowi zabrakło pieniędzy, zamek musiał zostać obciążony hipoteką. Sześć lat później, w 1532 roku, czyli w roku jego śmierci, panowanie nad Neudeck wraz z całą okoliczną ziemią przypadło Józefowi Brandenburskiemu, a tym samym Hohenzollernom, którzy wraz z margrabstwem brandenburskim posiadali również godność elektora. Dzięki temu Świerklaniec po raz pierwszy zyskał pewne znaczenie polityczne, które trwało przez dobre sto lat. Właścicielami w tym czasie byli Josef i jego następcy Josef Friedrich, Joachim Friedrich i Johann Josef von Hohenzollern. W regionie bytomskim oddali wybitne zasługi, przede wszystkim odbudowując liczne kopalnie, dzięki którym w decydujący sposób zapoczątkowali rozwój przemysłowy regionu. W czasie swojego panowania nadali również prawa górnicze i miejskie późniejszemu miastu powiatowemu Tarnowitz. W trakcie wojny trzydziestoletniej Hohenzollernowie utracili w 1621 roku całe swoje górnośląskie posiadłości na rzecz Habsburgów, ale tylko przez bardzo krótki czas mogli je nazywać swoimi.

Bowiem w 1623 roku Łazarz I Henckel von Donnersmarck początkowo otrzymał w zastaw dominium od Śląskiego Dworu Wysokiego i Książęcego, rozpoczynając tym samym długą epokę Donnersmarcków. To właśnie w tym kontekście po raz pierwszy pojawia się nazwisko Neudeck. 26 maja 1629 r. jego syn Łazarz II oficjalnie kupił dobra neudeckie od cesarza Ferdynanda II i uczynił Neudeck rodową siedzibą linii Donnersmarcków. Od tej pory cały majątek Donnersmarcków był niepodzielną własnością dziedziczną. W 1651 r. rodzina została podniesiona do rangi hrabiów cesarskich. W 1670 r. ziemie dziedziczne zostały podzielone na komisje mandatowe Beuthen i Tarnowitz-Neudeck. Pierwszym przedstawicielem protestanckiej linii Tarnowitz-Neudeck był Carl Maximilian hrabia Henckel von Donnersmarck. W latach 1670-1680 zlecił Włochowi przebudowę starego zamku na reprezentacyjną renesansową rezydencję z przyległym parkiem. Idąc z duchem czasu, w XVIII wieku zamek został "zmodernizowany" w stylu barokowym.

W XIX wieku hrabia Carl Lazarus powiększył stan posiadania rodziny, kupując nowe posiadłości. To właśnie w tym czasie kompleks przeszedł swoje najbardziej zdecydowane zmiany. Najpierw stary zamek został rozbudowany i przebudowany w stylu Tudorów. W 1848 roku Carl Lazarus przekazał cały swój majątek synowi Guido Graf Henckel von Donnersmarck, prawdopodobnie najważniejszemu potomkowi rodu.

W 1868 roku nad dużym jeziorem w parku pałacowym rozpoczęto według jego wskazówek budowę nowego, drugiego pałacu. Na początku budowę nadzorował francuski architekt Pierre Manguin, pod którego egidą odrestaurowano już francuski zamek Pontchartrain pod Paryżem, nabyty przez Donnersmarcka w 1857 roku dla jego drugiej żony Blanki Markizy de Païva. Naśladując ściśle stylistycznie Pontchartrain (patrz ilustracje poniżej), nowa rezydencja Donnersmarcka została zbudowana w stylu neobarokowym. Po śmierci Manguina (1869) kierownictwo budowy przeszło na Hectora Lefuela, ówczesnego głównego architekta nowego Luwru, który ukończył nowy budynek w 1876 roku. Od tego czasu pałac Tudorów znany jest również jako Stary Pałac. Pałac Kawalera, trzeci i najmniejszy pałac, został zbudowany na południowy wschód od Nowego Pałacu do 1906 roku.

Irlandzki inżynier Fox już w 1865 roku otrzymał zlecenie na rozplanowanie 250-hektarowego parku, na podstawie planów zmarłego wkrótce potem Petera Josepha Lenné i jego ucznia Gustava Meyera. Powstał park krajobrazowy w stylu angielskim, przeplatany zagajnikami i małymi zadrzewieniami oraz łąkami, a także poprzecinany małymi strumieniami z kamiennymi i żeliwnymi mostkami. Neudeck posiadał więc nie tylko jeden z najwspanialszych zespołów pałacowych, ale także jeden z największych parków w Cesarstwie Niemieckim.

Ten unikalny zespół Starego i Nowego Pałacu, Pałacu Kawalerów, jak również wybudowanej w tym samym czasie kaplicy grobowej Donnersmarcków, był wielokrotnie odwiedzany przez Kaisera Wilhelma II, który nie tylko chodził na polowania w okolicznych lasach, ale także często korzystał z pożyczek udzielanych przez hrabiego. Wreszcie podniósł hrabiego Guido do rangi księcia (Guido Graf Henckel Fürst von Donnersmarck) za zasługi na polu politycznym i gospodarczym. Tym samym Neudeck był również siedzibą księcia. Stąd zarządzano rozległymi majątkami o łącznej powierzchni 27.500 ha w całej Europie Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza na Górnym Śląsku (własność licznych kopalń), ale także w austriackiej Galicji i w okupowanej przez Rosjan Kongresówce.

W 1922 roku Neudeck przypadł Polsce po referendum na Górnym Śląsku i od tego czasu znów nosi nazwę Świerklaniec. Donnersmarckowie mogli jednak ocalić swoje dobra pod polskim panowaniem, ponieważ syn Guido - Kraft opowiedział się za Polską. W latach 1924-1937 w zamku mieszkał były prezydent Szwajcarii Felix Calonder jako przewodniczący Komisji Mieszanej dla Górnego Śląska. Jego zadaniem jako niezależnego obserwatora była kontrola przestrzegania polsko-niemieckiego porozumienia o Górnym Śląsku (porozumienie genewskie) oraz zachowania praw poszczególnych mniejszości w obu częściach Górnego Śląska

Podczas inwazji na Polskę w 1939 r. Świerklaniec, podobnie jak cały wschodni Górny Śląsk, został zajęty przez wojska niemieckie. 316-letnie panowanie rodziny Henckel von Donnersmarck w Neudeck ostatecznie zakończyło się w 1945 roku. Rodzina została wywłaszczona przez komunistów, a Stary Zamek i Nowy Zamek zostały zniszczone przez podpalenie przez Armię Czerwoną pod koniec wojny. Miejscowa ludność dopełniła dzieła zniszczenia, plądrując wnętrza i dewastując zewnętrzną część oraz park. Dwa ważne niegdyś pałace pozostały jako ruiny, które w okresie powojennym nie były ani konserwowane, ani odbudowywane, a ostatecznie zostały rozebrane w 1961 roku. W 1945 roku ucierpiał również Pałac Kawalera, ale zniszczenia były ograniczone, dzięki czemu można było go później odbudować. Portal wejściowy wraz z ogrodzeniem, który kiedyś stał przed pałacem, został później umieszczony przed chorzowskim ZOO. Były głosy, że do setnej rocznicy powstania Pałacu Kawalera w 2006 roku powinien on wrócić na swoje miejsce, ale tak się nie stało. Z wielu pomników w parku tylko rzeźby Emmanuela Frémieta pozostały niezniszczone; sam park został przywrócony w uproszczonej formie. Mimo że zespół zamkowy Neudeck zachował się dziś tylko fragmentarycznie, park oraz zachowane budynki i zabytki cieszą się dużą popularnością jako cel wycieczek.